امروز وضعیت رژیم حقوقی دریای خزر همان چیزی است که ۱۹۲۱ تعیین شد

به گزارش دفتر رسانه و ارتباطات نهضت استادی بسیج اصفهان، سید مصطفی مدنی استادیار دانشگاه امام حسین (علیه السلام) ‌در وبینار و نشست تبیینی «ناگفته‌هایی از دریای خزر» که به همت بسیج اساتید و انجمن علمی علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا بصورت حضوری و مجازی برگزار شد؛ اظهار کرد: امروز وضعیت رژیم حقوقی دریای خزر همان چیزی است که ۱۹۲۱ تعیین شد بین دولت قاجار و رژیم شوروی.

استادیار دانشگاه امام حسین ساختار بحث را از پیشینه و وضعیت ژئوپلوتیکی دریای خزر شامل مشخصات طبیعی و اهمیت و رژیم حقوقی و مرزها از نظر پیشینه و وضعیت فعلی و دیدگاه کشورهای ساحلی است را مورد اشاره قرار داد و گفت: ایران در جبهه شمالی خودش با کشور اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی هم مرز بود که با فروپاشی شوروی در ۱۳۷۰ خورشیدی محیط شمالی ایران دستخوش تغییرات اساسی شد بطوری که بعد از آن بلافاصله ‌ما با چهار کشور ترکمنستان و قزاقستان و روسیه و آذربایجان در خزر مواجه و همسایه شدیم، محیط جدید رژیم حقوقی جدیدی را منطبق با منافع ملی کشورهای پیرامونی خودش ‌می‌طلبید و تا‌کنون چندین جلسه در سطح سران برای تعیین رژیم حقوقی دریای خزر تشکیل شده که به نتیجه نهایی نرسیده اما پیشرفت‌هایی داشته و تبصره‌هایی را با اجماع کشورهای ساحلی به قرار‌داد قبلی که قرارداد مودت و دوستی ایران و شوروی بوده اضافه کرده است.

وی افزود: در یکی از این جلسات که معروف به کنوانسیون تهران شد در سال ۱۳۸۲ مقرر شد که بخاطر رعایت مسائل زیست محیطی در این دریا در تقویم ملی کشورهای پیرامونی یک روز بنام روز ملی دریای خزر پیش‌بینی شود و در این روز از تمامی امکانات علمی و رسانه‌ای و پژوهشی کشورهای حاشیه در راستای اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی منافع ملی کشورهای پیرامونی و محیط زیست آن و اهمیت جهانی استفاده شود؛ در سال ۱۳۸۵ این اتفاق رسمیت پیدا کرد؛ با استفاده از این فرصت کشورهای پیرامونی منتظرند و دنبالند که منافع ملی خودشان را برای حداقل ملت خودشان و کشورهای منطقه این دریا تبیین کنند.

استادیار دانشگاه امام حسین گفت: روز ۲۱ مردادماه هرسال در تقویم ملی کشورهای حاشیه خزر به این نام مشخص شده که امروز در پاسداشت روز ملی دریای خزر و به همین بهانه این وبینار علمی را با عنوان مرزها و منافع ملی جمهوری اسلامی ایران در دریای خزر بررسی می‌کنیم.

وی با اشاره به ساختار بحث بیان کرد: خزر از قرن ۵ قبل از میلاد تا قرن ۷ بعد از میلاد بطور کامل در حاکمیت ایران بوده است، اما از قرن ۷تا ۱۲ میلادی ایران حاکمیت یکپارچه بر خزر نداشت چون برخی اقوام  مثل وایکینگ و روس‌ها و خزر به سواحل جنوبی حمله و آنجا را غارت می‌کردند همچنین در مقاطعی مانند دوران سلجوقیان؛ خوارزمشاهیان و صفویان بار دیگر دریاچه خزر در حاکمیت ایران قرار گرفت و ماهیت ایرانی خود را داشت؛ در اواخر صفویه روس‌ها به حدی جری می‌شوند که حتی گیلان و مازندران را در سواحل شمالی ایران و جنوب خزر تصرف و حاکمیت بلامنازع خودشان در دریاری خزر را اعلام می‌کنند؛ ظهور نادرشاه همه متصرفات روس را باطل می‌کند اما متاسفانه این ظهور ۱۱ سال بیشتر دوام نمی‌آورد.

گلستان و ترکمنچای قراردادهای ظالمانه بود

وی ادامه داد:  بعد در دوره قاجار و پادشاه نالایق آن فتحعلی شاه بعد از شکست‌هایی که ایران در جنگ‌هایی ده ساله از روس متحمل می‌شود قراردادهای ظالمانه گلستان و ترکمنچای ۱۸۱۳ و ۱۸۲۸ منعقد و ۱۷ شهر ایران در غرب خزر از ایران جدا می‌شوند و حاکمیت ایران دچار محدویت جدی در این دریا می‌شود.

مدنی در خصوص مشخصات طبیعی این دریا  اظهار کرد: این دریاچه بزرگترین دریاچه جهان است که ۱۱ هزار سال قبل از دریای سیاه و مدیترانه جداشده و به شکل فعلی درآمده و در سال ۱۹۸۵ میلادی سطح آن ۲۸ متر از سطح آبهای آزاد جهان پایین‌تر بوده است شوری آب خزر هم یک سوم شوری آب دریاهای دیگر است که اهمیت آن را مشخص می‌کند.

استادیار دانشگاه امام حسین عنوان کرد: مساحت این دریاچه ۴۲۲ هزار کیلومتر مربع در سال ۱۹۲۹ و ۳۷۶ هزار کیلومتر در سال ۱۹۷۰ بوده که سال به سال کم شده همچنین ماهواره خیام عکس‌هایی گرفته که نشان می‌دهد سواحل شمالی که در اختیار روسیه و قزاقستان است ‌مقدار زیادی با خشکی مواجه شده است اما سواحل جنوبی آسیب ندیده است.

 از نظر آبنگاری دریای خزر دارای سه قسمت خزر شمالی، خزر میانی و جنوبی است  

مدنی با بیان این که طول سواحل ۶۵۰۰ کیلومتر هست عنوان کرد: از نظر آبنگاری دریای خزر به سه قسمت خزر شمالی، خزر میانی و جنوبی که خزر شمالی عمدتا در حوزه سرزمینی روسیه و قزاقستان قرار دارد و ۲۹ درصد مساحت خزر را شامل می‌شود با عمق متوسط ۵ تا ۶ متر است و ۱۶۰ روز ایام سال یخ زده به قطر ۴۰ تا ۷۰ سانتیمتر یعنی۵ ماه و نیم دریا برای دو کشور غیر قابل استفاده است به دلیل یخبندان.

این استاد دانشگاه ادامه داد: خزر میانی عمدتا در اختیار کشورهای ترکمنستان و آذربایجان قرار دارد عمق متوسط ۱۹۰ متر است و ۳۵ درصد از مساحت دریاچه خزر را خزر میانی تشکیل داده.

مدنی گفت: اما خزر جنوبی که در جوار مرزهای ایران قرار دارد عمق متوسط ۳۰۰ متر و عمیق‌ترین قسمت خزر هم چاله‌ای است مقابل شهر چالوس که حدود هزار متر گودی دارد ‌و منبع و مرکز زاد‌و‌ولد ماهیان خاویار است و ۳۵ درصد مساحت خزر را خزر چنوبی در برمی‌گیرد و میانگین دمای آب ۱۷٫۷ درجه سانتیگراد است که دمای مناسبی  برای کارهای صیادی و نظامی و همه امور هست.

دریای خزر در کانون شمالی بیضی انرژی «قلب دنیا» 

استادیار دانشگاه امام حسین در خصوص اهمیت دریای خزر اظهار کرد: علمای ژئوپلوتیک در هر قرنی قسمتی از کره خاک را بعنوان قلب دنیا مشخص می‌کنند و بنا به دلایل می‌گویند این قسمت را هر قدرنی در اختیار قرار گیرد ذاتا قدرت آن هم افزایی پیدا می‌کند و می‌تواند سایر نقاط دنیا را زیر نظر بگیرد در قرن ۲۱  اعلام کردند هارتلند  بخشی است که عنوان آن را بیضی انرژی گذاشتند و دریاچه خزر در کانون شمالی بیضی انرژی قرار گرفته هر بیضی دو تا کانون دارد  که دریاچه خزر در کانون شمالی ‌و کانون جنوبی خلیج فارس و حدود دوسوم از مساحت آن را هم کشور ایران فراگرفته است این اهمیت ژئوپلوتیک بی‌نظیر دریای خزر را مشخص می‌کند.

  دریای خزر خطر پان‌ترکسیم که تهدید مشترک ایران و روسیه و چین است؛ ضعیف می‌کند

استادیار دانشگاه امام حسین افزود:  علاوه براین یک موضوع دیگر یکی از تهدیداتی قرن ۲۱ برای کشورهای مختلف جهان و در درجه اول برای سه کشور ایران و روسیه و چین تفکر پان‌ترکیسم است، دریای خزر خاصیتی که دارد ترک‌های قفقاز و آسیای صغیر را از ترک‌‌های آسیای میانه جدا می‌کند و خطر پان‌ترکسیم که تهدید مشترک ایران و روسیه و چین هست را ضعیف می‌کند.

وی گفت: نقش ژئواستراتژیک این دریاچه در سطح منطقه مطرح است و این ناشی از علایق کشورهای ساحلی و فرا‌منطقه‌ای بویژه روسیه و ناتو است بخاطر دسترسی به خاک ایران و آبهای گرم خلیج فارس.

ثروت دریای خزر شامل منابع انرژی فسیلی،منابع بیولوژیک و شیلات و منبع آب شیرین

استادیار دانشگاه امام حسین در خصوص ثروت  دریای خزر اظهار کرد: در سه گزینه اول منابع انرژی فسیلی است که خلیج فارس با ۶۰۰ میلیارد بشکه اولین منبع جهانی انرژی‌های فسیلی هست و دریای خزر ‌با ۲۰۰میلیارد بشکه بعد از خلیج فارس است و دومین منبع ثروت منابع بیولوژیک و شیلات هست خزر ۹۰ درصد و حتی ۹۴ درصد خاویار جهان را دارد و عمده تولید هم سمت خزر جنوبی است و سومین منبع ثروت خزر منبع آب شیرین برای آینده است.

از نظر بازار مصرف؛ کشورهای لبه دریا خزر در تامین مایحتاج مکمل همدیگر هستند

وی در خصوص بازار مصرف گفت: ۵ کشوری که بر لبه دریاچه واقع شده‌اند از نظر تامین مایحتاج مکمل همدیگر هستند، روسیه و ایران اقلام نظامی و شیمیایی و صنعتی خوبی تولید می کنند همچنین آذربایجان و قزاقستان و ترکمنستان هم مصرف کنندگان  مناسبی هستند هم اقلام کشاورزی که مورد نیاز ایران و روسیه است را تولید دارند.

در طول تاریخ متاثر از استیلای تمدن ایرانی بوده

مدنی در خصوص وضعیت فرهنگی هم که زیربنای همه امور و قدرت ملی هست، گفت: خزر مهد تمدن اقوام ایرانی و ترک و خزر و اسلاو و وایکینگ است رسومات تمدنی این اقوام در منطقه هنوز وجود دارد این حوزه در طول تاریخ متاثر از استیلای تمدن ایرانی و روسی بوده و سایر تمدن‌ها به ندرت تفوق داشته‌اند برخی تمدن‌ها مثل تمدن خزر سال‌هاست از بین رفته اما جای سوال است که چرا اسم این دریا از اسم ایرانی کاسپین تغییر کرده و شده خزر؛

وی ادامه داد: فروپاشی شوروی فرصتی استثنایی برای تنفس تمدنی ترک‌ها در این حوزه بوجود آورده اما به هر حال برتری تمدنی ایرانی در منطقه مشهود است و باعث تاثیر عمیق بر سایر تمدن‌ها شده.

ایران حاکمیت ۱۲۰۰ ساله بر خزر داشته و نام قدیم دریای خزر «کاسپین» است

استادیار دانشگاه امام حسین در خصوص رژیم حقوقی  مرزها اظهار کرد: با توجه به این که از ۵۰۰ سال قبل از میلاد و ۷۰۰ سال بعد از میلاد به مدت ۱۲۰۰ سال این دریاچه در حاکمیت ایران بوده پبیشینه تاریخ خزر را می‌توانیم ایرانی نامید؛ نام قدیم دریاچه کاسپین بود که یک نام ایرانی است و در سال‌ها اخیر به علت اهمال ایرانیان این نام خزر که نام اقوام مهاجم به ایران بوده تغییر یافت.

جنگهای ده ساله‌ی ایران و روس در کمال ناآمادگی نظامی ایران و با فریب امپراتور فرانسه اتفاق افتاد

وی در خصوص وضعیت فعلی گفت: پس از جنگ‌های ده ساله‌ی ایران و روس که در کمال ناآمادگی نظامی ایران و با تحریک امپراتور فرانسه بین ایران و روس اتفاق افتاد و از ناآشنایی پادشاه ایران از سیاست و روابط بین‌الملل استفاده و او را فریب داد که حمله کند به روسیه و به همین یک طریق دو مرتبه پادشاه ایران را فریب داد که ماه‌های اولیه پیروزی با ایران بود اما به تدریج به دلیل این که آمادگی لازم را ارتش ایران نداشت و فرانسه هم پشت پرده با تزار روس توافق کردند ایران شکست خرد و در پایان این جنگ‌ها خط موهوم خلیج حسینقلی آستارا خطر مرزی ایران و روسیه تعیین شد.

این استاد دانشگاه ادامه داد: با پیروزی لنین در شوروی شعار عدالت‌طلبی در خارج و داخل روسیه را عنوان می‌نمود، و اعلام کرد هر ظلمی به کشورهای خارجی شده اعلام کنند برطرف می‌کنیم. اما متاسفانه آن زمان عهد احمدشاه قاجار از بی‌عرضه‌ترین و نالایق‌ترین پادشاهان قاجار بود؛ که هیچ اقدامی نکرد؛ در حالی که کارشناسان روابط بین‌الملل امروز اذعان می‌کنند که اگر در همان تاریخ پادشاه ایران رسما اعلام می‌کرد که دو قرداد ترکمنچای و گلستان ظالمانه بوده و به ما تحمیل شده توسط تزارهای روسی آقای لنین این دو قرارداد را ملغی اعلام می‌کرد البته همان بیانیه آقای لنین برای این دو قرارداد ظالمانه مبنا است و می‌تواند کارساز و مبنای حقوقی برای ما باشد.

آقای لنین بعد از تشکیل کمیسیون فنی خط موهم خلیج حسینقلی آستارا را باطل اعلام کرد

وی عنوان کرد:. احمدشاه هیچ کاری نکرد اما نخست وزیر اقدام کوچکی انجام داد و گفت در خزر به ما ظلم شده فقط خزر را مطرح کرد که آقای لنین بلافاصله چند ماه بعد نمایندگانی را فرا‌خواند به مسکو و کمیسیون فنی تشکیل داد و خط موهم خلیج حسینقلی آستارا را باطل اعلام کرد و قرارداد جدیدی تحت عنوان قرارداد مودت و دوستی ایران و شوروی ۱۹۲۱ تنطیم شد و این قرارداد یکبار دیگر در۱۹۴۰ تایید قرار گرفت و براساس این قرارداد هریک از کشورهای ساحلی یعنی ایران و شوروی به میزان ۱۰ مایل دریایی برابر ۱۸۵۴۰ متر از خط مبدا جزر ساحلی به سمت دل دریا مرز انحصاری صید ماهی دارند و از آن به بعد دریا مشاع است در اختیار هردو کشور قرار دارد.

دریاچه‌های بسته مثل دریای خزر قاعده حقوقی اجماع مهم است       

وی در خصوص رژیم حقوقی دریای خزر گفت: براساس قوانین بین‌المللی (کنوانسیون حقوق دریاها)؛ تمامی کشورهایی که مرز آبی دارند در سازمان ملل یک قسمتی به این نام وجود دارد و این کشورها نماینده‌ای در این کنوانسیون دارند؛ مرزهای آبی را قرارداد و قانون تعریف می‌کند که در دریاچه‌های بسته مثل دریای خزر قاعده حقوقی اجماع مهم است یعنی اگر تمام کشورهای ساحلی یک خط مرز را تعیین و قبول کردند کنوانسیون حقوق دریاها هم آن را به رسمیت می‌شناسد مهر می‌کند و به همه کشورهای دنیا ابلاغ می‌کند؛ امروز که هنوز این کار انجام نشده  براساس همان قرارداد مودت و دوستی ایران و شوروی ۱۹۲۱ که در سال ۱۹۴۰ میلادی هم دوباره تایید شد؛ عمل می‌شود.

امروز وضعیت رژیم حقوقی دریای خزر همان چیزی است که ۱۹۲۱ تعیین شد بین دولت قاجار و رژیم شوروی

وی ادامه داد: این بحثی که ۵۰ درصد خزر مال ما بوده در رژیم قبلی و امروز شده ۱۳ درصد شده اینها کاملا مرود است و از اساس واقعیت ندارد و امروز وضعیت رژیم حقوقی دریای خزر همان چیزی است که ۱۹۲۱ تعیین شد بین دولت قاجار و رژیم شوروی و البته چند تبصره هم خورده که آن تبصره‌ها تغییر کلی در وضعیت مرز بوجود نیاورده.

وی سپس به دیدگاه کشورهای ساحلی در تعیین رژیم حقوقی دریای خزر  اشاره و عنوان کرد: از ۵ کشور ساحلی؛ حرف اصلی را سه کشور ایران و روسیه و آذربایجان می‌زنند ترکمنستان و قزاقستان تقریبا تابع هستند.

وی در خصوص دیدگاه ایران اظهار کرد: ایران به دلایل تاریخی و منافع ملی؛ منافع ملی‌اش براین قراردارد که دریا‌چه چه سطحش و چه بسترش به ۵ قسمت تقسیم شود و هر کشور ساحلی۲۰ درصد از این را داشته باشند؛ روس‌ها دوست دارند سطح دریا مشترک بماند از نظر ژئواستراتژی؛ همچنین روس‌ها تنگنای ژئوپلوتیک برای ارتباط به جهان از طریق آبهای آزاد دارند و بنابراین روسیه علاقمند به تقسیم بستر دریا و واقع شدن مرز آبی کشورهای دیگر بین مرز آبی خودش با ایران نیست.

این استاد دانشگاه ادامه داد: ترکمنستان ابتدا با تقسیم کامل خزر (سطح و بستر) موافق بود اما به تدریج غرب فشار آورد و نظر آذربایجان را پذیرفت؛ آذربایجان به نمایندگی ناتو دارند برایش خط می‌چینند که براساس طول ساحل تقسیم کنند قزاقستان هم نظرش سیال است اما فعلا گفته با توجه به کانالی که خزر را به دریای سیاه وصل کرده خزر را باید آب آزاد و براساس کنوانسیون حقوق دریاها مرز سرزمینی و .. را مثل آبهای آزاد در نظر بگیریم اما وصل دریای خزر به دریای آزاد از طریق دریاچه‌های بهم پیوسته نه بصورت دریای آزاد است.

اهمیت بالای دریاچه‌ی خزر از نظر ژئو‌پلیتیک در سطح جهانی و ژئواستراتژیک‌ در سطح منطقه‌ای است

استادیار دانشگاه امام حسین  اظهار کرد: دریاچه ی خزر به عنوان یکی از کانون‌های فعال بیضی (انرژی) در قلب خاور‌میانه از اهمیت بالای ژئو‌پلیتیک در سطح جهانی و ژئواستراتژیک‌ در سطح منطقه ای بر خوردار است که ادامه‌ی روند بلاتکلیفی نظام حقوقی آن، آبستن شکل‌گیری بحران خزنده می‌باشد. این مهم علاوه بر فرصت‌سوزی در راستای بهره‌برداری کشورهای ساحلی از منابع موجود؛ فتنه‌گران خارجی را به فکر دسیسه چینی و ایجاد جو واگرایی در منطقه می‌اندازد. بنابراین به نفع منافع ملی پنج کشور است که هرچه زودتر نسبت به تنظیم و امضای رژیم حقوقی جدید این دریاچه اقدام نمایند.

وی تاکید کرد: در خصوص دریای خزر پیشنهاداتی هم هست از جمله این که ایجاد یک سازمان همکاری منطقه‌ای و امضای پیمان حُسن همجواری، جو اعتماد و همگرایی بین همسایگان‌ باشد و تا تنظیم رژیم حقوقی جدید همه کشورهای ساحلی به اجرای قراردادهای ۱۹۲۱ و ۱۹۴۰ پایبند باشند همچنین لازم است کشورهای ساحلی احساس نمایند که بطور عادلانه از منافع خزر بهره‌مند شده اند و نکته مهم این که در صورت تقسیم براساس مرز سهم ۲۰ درصدی ایران تامین شود ‌و پیشنهاد دیگر این که مرز مشترک ایران و روسیه در دریای خزر توسط مرز کشورهای حائل پوشش داده شود طرحی که ایران دارد کشور آذربایجان و ترکمنستان مرزشان در وسط دریا بهم می‌رسد و روسیه و قزاقستان مرزآبی‌شان با ایران جدا می‌شود. همچنین حداقل عرض ۴۵ مایلی و حفظ محیط زیست‌ باید مورد توجه باشد و دریای خزر یک محیط غیر نظامی و صلح و دوستی باشد.

انتهای پیام/